اشنایی باکتاب معرفت قرانی

 

این کتاب در دو جلد به عنوان متن درسی حوزه ها ویژه اساتید مورد استفاده قرار می گیرد. در جلد نخست کتاب تاریخ حدیث اهل سنت، تاریخ حدیث شیعه و در جلد دوم مصطلحات حدیث، رجال حدیث و مبانى فقه الحدیث مورد بررسی قرار گرفته است. این کتاب بارها انتشار یافته است.
در مقدمه این کتاب چنین آمده است:
«سنت» ـ که حکایت گرِ قول، فعل و تقریر معصوم است، پس از قرآن دوّمین منبع دین شناخت به شمار مى آید که تبیین و تفسیر کلّیات قرآن را برعهده دارد. اگر آموزه هاى قرآن را براساس روایت نبوىِ «إنّما العلم ثلاثه: آیه محکمهُ، أَوْ فریضه عادله، أو سنّه قائمه، علم بر سه دسته است: نشانه اى استوار، یا واجبى میانه، یا سنتى برپا»، به سه بخش اساسىِ عقاید، اخلاق و احکام تقسیم کنیم، «سنّت» دیدگاه هاى اسلام را در این سه بخش به تفصیل تبیین کرده است.
بدین ترتیب بسیارى از پرسش ها در زمینه هاى خداشناسى، پیامبرشناسى، امام شناسى، معادشناسى ]= عقاید[ و زمینه هاى اخلاق فردى، اخلاق در محیط خانه، اخلاق اجتماعى، چگونگى برقرارى ارتباط در سطح جهانى ]= اخلاق[ و عرصه هاى فقهى; هم چون نماز، روزه، خمس، زکات، حج، معاملات، قضاء و شهادات ]= احکام[ در سنت پاسخ داده شده است. به گونه اى که اگر از سنت در این زمینه ها یارى نجوییم، قادر به ترسیم نظام کامل دینى نخواهیم بود.
باید توجه داشت که نیاز قرآن به سنت دراین عرصه ها به معناى نفى جامعیّت قرآن نیست; زیرا قرآن خود را بسانِ قانون اساسى دین، بیان گر کلیات دینى دانسته و وظیفه تبیین و تفسیر خود را برعهده سنت نهاده است. آنجا که آورده است: ( أنزلنا إلیک الذکر لتبیّن للناس ما نُزّل إلَیهم ) و این قرآن را به سوى تو فرود آوردیم، تا براى مردم آنچه را به سوى ایشان نازل شده است توضیح دهى».
یا آنجا که اعلام کرده است: ( وَ ما اتیکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنهُ فانتهوا ) آنچه را رسول خدا براى شما آورده، آن را بگیرید و از آنچه شما را نهى کرده خوددارى نمایید».
پیش بینى سنت به عنوان بیان کننده جزئیات دینى حکایت از جامعیت قرآن براى پاسخ گویى به نیازهاى دینى در همه عرصه ها دارد.
پاسخ گویى سنت ـ در تمام عرصه هاى دین شناخت ـ در کنار قرآن; نشان گر اهمیت و جایگاه بلند آن است. بدین خاطر پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) سنت را به عنوان قرین قرآن، دومین موهبت الهى براى خود دانسته است; آنجا که فرموده: «اوتیت القرآن و مثله معه. به من قرآن و با قرآن همسان آن (سنت) ارزانى شده است».
اهتمام پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)و اهل بیت(علیهم السلام) به تعلیم و انتشار آموزه هاى روایى و تاکید بر ثبت و ضبط آنها و نیز کوشش عموم صحابه، تابعان و شاگردان ائمه(علیهم السلام) در فراگیرى حدیث، ثبت و نشر آن، حکایت گرِ نقش و جایگاه میراث روایى براى امت اسلامى تا پگاه قیامت است.
با آغاز تدوین سنت در سده سوّم، هزاران روایت در قالب جوامع روایى، گردآورى شد و درپى آن دانش هاى تخصصى حدیث; هم چون علم رجال بخاطر ضرورت شناخت هرچه بیشتر راویان حدیث و درایه الحدیث براى تبیین اصطلاحات حدیثى، ضوابط تحمّل و اداى آن پدیدار شد و هزاران اثر علمى گران سنگ ـ از آغاز تا کنون ـ به خامه حدیث پژوهان، به رشته تحریر درآمد. آنچه امروز با عنوان جوامع روایى، منابع مصطلح حدیثى، منابع رجالى، منابع شرح احادیث و… در اختیار ما قرار گرفته ،حاصل چهارده سده کوشش بى وقفه و مستمر، در ثبت، انتشار، و تبیین گستره هاىِ دانشِ حدیث است، که اهتمام ما را براى بازشناخت این دانش ها، تعمیق و توسعه آنها براى انتقال به نسل هاى آینده مى طلبد.
تصویب علوم حدیث به عنوان یکى از رشته هاى تخصصى حوزه هاى علمیه و درپى آن تدوین متون درسى در زمینه دانش هاى حدیثى جهت تربیت طلاب و فضلاى حدیث پژوه، اقدامى است بجا و شایسته که از اهتمام متصدیان حوزه ها براى حفظ، نشر و تعمیق میراث روایى برجاى مانده حکایت دارد. کتابى که پیش رو دارید، یکى از نتایج و برون دادهاى این گام مبارک است.
محورهاى اساسى که در تدوین این کتاب مورد توجه قرار گرفته به شرح ذیل است:
۱. به رغم نگارش کتاب هاى فراوان در زمینه دانش حدیث و با ارج نهادن به کوشش و تلاشِ پدید آورندگان آنها، باید اذعان کرد که آثار منتشره از دو جهت دچار کاستى است:
الف. در اغلب این گونه آثار تقسیم بندى روشنى از دانش هاى حدیثى به چشم نمى خورد. بدین جهت مباحث مربوط به تاریخ حدیث، درایه الحدیث و مباحث علم رجال، بدون آن که جایگاه و مرزبندى آنها مشخّص شود، در کنار یکدیگر طرح شده اند.
ب. یکى از بنیادى ترین دانش هاى حدیثى به نام «فقه الحدیث» که با متن روایات سرو کار داشته و سایر دانش ها نقش مقدمیّت براى آن دارند، تا حدود زیادى مورد غفلت قرار گرفته است، به گونه اى که بر اساس تتبع نگارنده به استثناى اشاره کوتاهى در مقباس الهدایه علامه شیخ عبداللّه مامقانى(قدس سره)، در هیچ کتاب حدیث پژوهى فصلى به مبحث فقه الحدیث اختصاص نیافته است. هرچند که برخى از مباحث آن به صورت پراکنده در لابلاى برخى از منابع انعکاس یافته است.
بر این اساس در این کتاب ضمن تقسیم دانش هاى حدیثى به چهار دانش اصلى:
الف. تاریخ حدیث;
ب. درایه الحدیث یا مصطلح الحدیث;
ج. رجال حدیث;
د. فقه الحدیث.
و طرح اهمّ مبانى فهم حدیث، کوشش شده است تا مباحث هر یک از دانش هاى مزبور در جاى خود ارائه گردد.
۲. با توجه به تفاوت سیرِ تاریخى احادیث اهل سنت با سیر تاریخى احادیث شیعه، در بررسى تاریخ حدیث، این دو عرصه تاریخى به طور جداگانه مورد بررسى قرار گرفته و براى تاریخ حدیث اهل سنت ده دوره و براى تاریخ حدیث شیعه هشت دوره برشمرده و مهم ترین تحولات هریک از این ادوار ارائه شده است. از این رو بسیارى از شخصیت هاى حدیثى و جوامع روایى فریقین نیز در ضمن همین بررسى هاى تاریخى معرفى شده اند و از آنجا که برخى از ویژگى هاى و امتیازات ادوار تاریخ حدیث شیعه با امعان نظر به تاریخ حدیث اهل سنت دانسته مى شود، تاریخ حدیث اهل سنت را مقدم داشته ایم.
۳. از آنجا که برخى از مباحث; هم چون آشنایى با تعاریف پرکاربرد، جایگاه حدیث در دین شناخت، دلایل حجّیت و منشأ حجّیت سنت و… نقش مقدمیّت داشته و آگاهى از آنها براى دریافت سایر مباحث و فصول ضرورى است، لذا در نخستین فصل از این کتاب تحت عنوان: «بازشناخت کلیاتى پیرامون حدیث» به این مباحث اشاره و پیرامون آنها گفت و گو شده است.
۴. در پایان هر فصل براى تسهیل در فراگیرى مباحث، گزیده مطالب آن منعکس شده است.
با توجه به نکات پیشگفته، مباحث کتاب حدیث شناسى در شش فصل بدین شرح انعکاس یافته است:
فصل اوّل: بازشناخت کلیاتى پیرامون حدیث;
فصل دوّم: آشنایى با تاریخ حدیث اهل سنت;
فصل سوّم: آشنایى با تاریخ حدیث شیعه;
فصل چهارم: آشنایى با مصطلحات حدیث;
فصل پنجم: آشنایى با رجال حدیث;
فصل ششم: آشنایى با مبانى فهم حدیث.
در جلد نخست کتاب «حدیث شناسى»، مباحث سه فصل نخست و در جلد دوم، مباحث فصل هاى چهارم، پنجم و ششم منعکس شده است.
در اینجا تذکار چند نکته را خالى از لطف نمى بینم:
۱. پیش از این برگزیده کتاب حدیث شناسى با عنوان: «درسنامه علم حدیث» از سوى مرکز مدیریت حوزه هاى علمیه خواهران منتشر و بحمدالله با استقبال خوبى روبرو شد و مرکز مدیریت حوزه علمیه قم نیز این کتاب را با اعمال پاره اى از تغییرات شکلى با عنوان: «آشنایى با علوم حدیث» منتشر و به عنوان متن درسى پایه ششم حوزه هاى علمیه معرفى نمود. خداى را بر این نعمت، سپاس گزارم.
۲. در سامان دهى به مباحث علوم حدیث و فصول کتاب، تنظیم ادوار تاریخ حدیث، سازمان دهى نوین به اصطلاحات حدیثى، طرح برخى از مبانى فقه الحدیث ابتکاراتى انجام گرفته که داورى درباره آنها را به خوانندگان نکته سنج وامى گذارم.
۳. عموم مباحث این کتاب را در سالهاى اخیر در دانشکده علوم حدیث، مرکز جهانى علوم اسلامى و مرکز تخصصّى تفسیر حوزه علمیه قم تدریس نموده و تلاش کرده ام با توجّه به رهنمون فضلا، طلاّب و دانشجویان عزیز و محترم، کاستى هاى آن را حتّى المقدور برطرف سازم.
۴. بخش معرّفى جوامع حدیثى شیعه و اهل سنّت که در جلد نخست کتاب حدیث شناسى به صورت مختصر انعکاس یافته، تحت عنوان «آشنایى با جوامع حدیثى شیعه و اهل سنت» و نیز فصل هاى سه گانه جلد دوّم همین کتاب یعنى مبحث مصطلح الحدیث، رجال الحدیث و فقه الحدیث به صورت کتاب هاى جداگانه اى ان شاء اللّه انتشار خواهند یافت.
امیدوارم این دو جلد کتاب نیز به عنوان متن توسعه داده اى از کتاب «درسنامه علم حدیث» مورد توجه و استفاده عموم علاقمندان به مطالعات حدیثى به ویژه اساتید، طلاب و دانشجویان محترم قرار گیرد. نگارنده ضمن اذعان به گستردگى کار و بضاعت مزجاه خود، تذکرات و نکات سودمند و اصلاحى صاحب نظران را پاس مى دارد.
در پایان از خداوند متعال به خاطر توفیق انجام این کار سپاسگزارم و از کلیه دست اندرکارانى که در انتشار این کتاب نقش داشته اند، تقدیر مى نمایم.

و الله ولىّ التوفیق
قم / على نصیرى
۴ ربیع الثانى ۱۴۲۵
۴ خرداد ماه ۱۳۸۳